اختلال کنترل تکانه ( Impulse control disorder) به اختلالی گفته می شود که فرد در مواقعی قادر به کنترل رفتار و حرکات خود ( کنترل احساسات ) نیست. اختلال کنترل تکانه، بخشی از تضاد و هنجارهای اجتماعی به حساب می آید. حدود ۱۰ درصد از افراد جامعه ممکن است به دلیل گرفتار شدن در تله های زندگی به اختلال کنترل تکانه دچار شود. در این مقاله قصد داریم با بررسی علل بروز تکانه ها، به چگونگی کنترل و مهار آن با استفاده از روش های پیشنهادی بپردازیم.
اختلال تکانه فردی چیست؟
تکانه به زمانی می‌گویند که یک فرد قصد دارد کاری کند تا استرس و تنش های اضطراب‌زای خود را کنترل و رفع کند. تکانه یک شروع کار محسوب می‌شود. در صورت که فردی دچار اختلال در تکانه شود به عنوان یک فرد خطرناک هم برای خود و هم برای دیگران محسوب می‌شود. به عنوان مثال شخصی را در نظر بگیرید که برای کنترل خشم و غضب خود قصد دارد فردی را به قتل برساند و تنها در صورتی که او را به قتل برساند خشم خود را آرام خواهد کرد. این افراد ناخواسته با قانون درگیر می‌شوند.
وسوسه و عدم فکر و توجه به نتیجه کار در اختلال تکانه، یکی از دلایل مهم بروز مشکلات روانی و احساسی افراد است که هم برای خود و هم برای نزدیکانش مشکل ایجاد می‌کند. در این صورت لازم است فرد تحت روانکاوی قرار گرفته تا بتواند نسبت به مدیریت احساسات(EQ) خود تسلط داشته باشد. مصرف مواد مخدر، زیاده‌روی در مصرف مشروبات، دخانیات و قرار گرفتن در محیط و شرایط استرس‌زا، یکی از دلایل اختلال تکانه در افراد محسوب می‌شود.
ویژگی افراد دارای اختلال تکانه
افرادی که دچار بیماری عدم کنترل تکانه می‌شوند خیلی تمایل دارند به سوی حرمت شکنی و زیر پا گذاشتن قواعد اجتماعی و گاها قانون‌ستیزی حرکت کنند. جالب است بدانید این افراد دارای ظاهری کاملا مودب، توجیه شده و معتقد و مظلوم هستند، مخالف روش های درمانی بوده و خود را به عنوان درمانگر برای دیگران به حساب می‌آوردند. افراد دارای اختلال تکانه، انگیزه ای برای رفتارهای خود ندارند. قادر نیستند نسبت به واکنش‌های لحظه‌ای عکس‌العمل مناسب نشان دهند، در نتیجه کنترل خود را از دست می‌دهند. این رفتارها هم برای خود فرد و هم برای دیگران خطرناک محسوب می‌شوند.
علائم هشداردهنده اختلال تکانه فردی چیست؟
- وسوسه‌ای که نتیجه و عواقب آن نامعلوم است. در این مرحله فرد دچار اضطراب می‌شود.
- فکر کردن به وسوسه و چگونگی انجام آن.
- عمل کردن به وسوسه فکری که برای انجام آن برنامه‌ریزی کرده است. در این مرحله فرد دارای خشنودی و لذت شدید از کاری که می‌کند می‌شود.
- پس از انجام عمل وسوسه‌انگیز، فرد به آرامش می‌رسد و حس رسیدن به هدف خود را دارد و زندگی خود را ادامه می‌دهد.
- در مرحله پنجم، فرد دچار عذاب وجدان و پشیمانی از کاری که کرده، می‌شود و ممکن است با خود عهد ببندد که دیگر چنین کاری را نکند. اما این اشتباه است و فرد در تکانه‌های بعدی مجددا آن را تکرار خواهد کرد و این تکرار به بروز یک عادت فردی (روانی) منجر خواهد شد.
نشانه‌های رفتاری
علائم رفتار شناختی
نشانه‌های اجتماعی و عاطفی
ارتباط بین مصرف دخانیات و کنترل تکانه
عوامل بروز اختلال تکانه فردی در افراد
عامل روان پویشی (Psychodynamics)
عوامل روانی اجتماعی
عوامل زیستی
بیشترین عواملی که در بسیاری از افراد رخ می‌دهد، عوامل زیستی هستند. بروز رفتارهای پرخاشگرانه به جای کنترل احساسات باعث ترشح هورمون تستوسترون در مغز می‌شود که مستقیما باعث بروز اختلال تکانه در فرد می‌شود. این عامل از دوران کودکی شروع شده و تا بزرگسالی ادامه خواهد داشت. رفتارهایی مانند کم‌توجهی، وسواس در کندن مو، خوردن ناخن و کندن آن، دزدی کردن، آتش افروزی و … از عوامل زیستی شمرده می‌شوند.
آشنایی با انواع اختلال کنترل تکانه و روش‌های درمان آنها
شش حالت اختلال در کنترل تکانه وجود دارد که در بالا با آنها اشاره شده است. افراد زیادی می‌توانند تکانه‌های خود را کنترل کنند. ولی در مقابل، بیماران و افرادی هستند که دلیل عادت خود، در مقابل وسوسه‌ها طاقت کمتری دارند. دلایلی مانند کمبود عزت نفس و اضطراب، در به وجود آمدن اختلال تکانه نقش دارند.
انوع اختلال تکانه
- اختلال انفجاری مداوم که با پرخاشگری در ارتباط است.
- وسواس (جنون) دزدی مکرر و قبول آن به عنوان یک عادت یا حساس بودن نسبت به چیزی که فقط برای خود می‌خواهد.
- قمار بازی : به عنوان یک رفتار بیمارگونه باعث عدم تعادل مالی افراد در زندگی می‌شود.
- جنون آتش افروزی : ایجاد اختلاف، شیطنت، لو دادن و آدم فروشی و چوب لای چرخ دیگران گذاشتن به عنوان جنون آتش افروزی محسوب می‌شود.
- وسواس در کندن مو : گاهی اوقات فرد به مرور با کندن موی قسمتی از بدن، باعث بی‌مویی آن بخش می‌شود و بعد از انجام این عمل، به یک آرامش نسبی و موقت می‌رسد.
- رفتار NOS : یک اختلال شخصیتی محسوب می شود که با هیچ یک از اخلاق و خصوصیات فردی که از قبل بود همخوانی ندارد. در نتیجه فرد دچار افسردگی و پرخاشگری می‌شود. این اختلال جزو اختلالات حاد بالا نیست.
- وسواس در خرید : اگر شخصی در خرید خود وسواس داشته باشد و قادر نباشد در سریع‌ترین زمان، انتخاب خود را انجام دهد، در این صورت دارای اعتماد به نفس پایین بوده و دچار اختلال تکانه است.
- اعتیاد در بازی رایانه ای : به دلیل اینکه عملکرد افراد در زندگی واقعی را کاهش می‌دهد به آن نیز اختلال تکانه می گویند.
- خودزنی و ضرب و جرح : هنگامی‌که فرد ناخواسته اقدام به خودزنی یا ایجاد ضرب و جرح در بدن خود می‌کند، این کار یکی از اختلالات تکانه جدی محسوب می‌شود که اگر دیر درمان شود منجر به خودکشی فرد خواهد شد.
- دزدی کردن : در این اختلال فرد دزد به دلیل اینکه احتمال دستگیر شدن را جدی نمی‌گیرد به آن متمایل می‌شود. این افراد بعد از دزدی، استرس یا پشیمانی دارند، ولی احساس خشم و انتقام ندارند. نفس دزدی برداشتن چیزی بدون اجازه است و این نفس یک هدف است.
تست رایگان هوش هیجانی EQ
- اعتیاد به میل جنسی : افرادی که با رفتارهای جنسی مانند خود ارضایی یا افراط در روابط جنسی دنبال خوش‌گذرانی هستند نسبت به افراد دیگر، بیشتر دچار اختلال کنترل تکانه خواهند بود. شاید در دفعات اولیه بروز نکند اما به مرور با گذشت عمر، اختلال تکانه، خود را نشان خواهد داد و فرد را به سوی افسردگی، ناراحتی و سستی در انجام کار و عدم مسئولیت پذیری سوق می‌دهد که تمام این عوامل در زندگی اجتماعی، خانوادگی و فردی او تاثیر خواهد داشت.
- اعتیاد به رایانه و موبایل : اعتیاد به استفاده از کامپیوتر یا بازی کامپیوتری یا غرق شدن در گوشی موبایل و اینترنت، یکی از اختلالات تکانه محسوب می‌شود که اگر کنترل نشود باعث می‌شود فرد پرخاشگر شده و به خود و دیگران آسیب برساند. شدت پرخاشگری بسته به میزان درگیر بودن فرد در هر دوره متفاوت است. ولی چنانچه فرد نتواند این تکانه را کنترل و آن را درمان کند به رفتارهای خشونت آمیزی مانند دعوا و کتک کاری، خودکشی یا مصرف مواد مخدر مبتلا می‌شود.
- استرس بیش از حد : همیشه اضطراب و به دنبال آن استرس یکی از دلایل مهم بروز رفتارهای اختلال تکانه محسوب می شود. میزان پرخاشگری فرد به میزان استرس وی بستگی دارد. ممکن است این اختلال چند دقیقه یا برای مدت طولانی اتفاق بیفتد. اضطراب، احساس گناه و افسردگی معمولاً پس از اختلال کنترل تکانه، یک نوع اختلال روانی است که باعث می‌شود که فرد نتواند در برابر یک وسوسه مقاومت کند. فرد مبتلا رفتارها و کارهایی را انجام می‌دهد که آسیب‌زا هستند ولی نمی‌تواند آن را ترک کند.
روش های درمان اختلال تکانه
دارو درمانی
برای درمان فرد دارای علل اختلال تکانه فردی از روش‌های تجویز قرص‌های ضد تشنج استفاده می‌کنند. طبق مطالعاتی که انجام شده لیتیوم موجود در قرص‌ها باعث کاهش رفتارهای ناهنجار شده و در نتیجه فرد آرام می‌شود. قرص‌های کاربامازپین، والپروات یا دی والپروئکس و فنی توئین نیز در بهبود اختلال تکانه موثر گزارش شده است.
روان درمانی
ترکیبی از روش دارو درمانی و روانکاوی است. این روش موفقیت بالایی دارد. اگر به تنهایی با استفاده از روانکاوی با فردی که دچار اختلال شدید و متناوب شده، برخورد شود ممکن است فرد روانکاو در مورد این بیمار دچار مشکل شود. اما برای سایر افرادی که از کنترل تکانه کمتری برخوردار هستند این روش مناسب‌ترین گزینه برای درمان است. روان درمانی عمدتا برای درمان اختلال تکانه‌های مرتبط با دزدی، قماربازی، مصرف دخانیات، اختلافات خانوادگی، مشکلات قانونی و… استفاده می‌شود. این افراد با شناخت رفتار خود و کسب مهارت چگونگی کنترل آن، برای درمان اختلال تکانه تحت‌نظر روانپزشک به درمان می‌پردازند.
رفتار درمانی
رفتار درمانی کمک خوبی است تا فرد با استرس و افکار منفی خود مبارزه کرده و جلوی رفتارهایی که آسیب رسان است را بگیرد. در این روش با مشخص شدن انگیزه فرد در رفتارهای خود و بررسی علل بروز آن، روانکاو درمان خود را انجام می‌دهد. در این روش عموما از هیپنوتیزم برای تغییر رفتار بیماران استفاده می‌شود که یک روش فوق‌العاده اثرگذار است. تمام رفتارها و دوره‌های درمانی تحت نظارت قرار می‌گیرند تا فرد به یک حالت روانی پایدار برسد.
با توجه به اینکه کنترل تکانه فردی نیاز به مهارت فردی بالا و کنترل احساسات دارد در صورت بروز اختلال تکانه لازم است فرد سریعا تحت درمان قرار بگیرد. عدم کنترل اختلالات تکانه، هم در زندگی فرد و هم در موقعیت اجتماعی و شغلی وی تاثیرگذار است. حتی با توجه به مشکلات فعلی و درگیری کسب و کارها با همه گیری کرونا و وضعیت وخیم اقتصادی، افراد به شدت در معرض تهدید اختلالات تکانه هستند.
پرسش و پاسخ
- اختلال کنترل تکانه چیست؟
اختلال کنترل تکانه وضعیتی است که در آن فرد در کنترل احساسات یا رفتارها مشکل دارد. اغلب این رفتارها حقوق دیگران را نقض می‌کند یا با هنجارهای اجتماعی و قانون در تضاد است.
- چگونه می‌توانیم خودمان از بروز اختلال تکانه جلوگیری کنیم؟
- به عواملی که ممکن است باعث بروز اختلالات تکانه شود دقت کنید.
- برای درمان و حل آن برنامه‌ریزی کنید.
- روی ورزش و مدیتیشن کار کنید.
- خصوصیت بد خود را ترک کنید. به عبارت ساده‌تر روی مهارت عزت نفس خود کار کنید.
- برای درمان و رفع مشکل، صبور و باحوصله باشید.
- اگر اطلاعاتی در حوزه کنترل احساسات خود ندارید، در دوره های هوش هیجانی مدرسه آیا شرکت کنید.
- سعی کنید وارد مباحثی که هیچ اطلاعاتی نسبت به آن ندارید نشوید، چرا که با به وجود آمدن تنش و به دنبال آن اضطراب، دچار اختلال کنترل تکانه می‌شوید.
- آیا اختلال کنترل تکانه جزو اختلال دو قطبی محسوب می‌شود؟
پاسخ به این سوال به دلیل نزدیکی رفتارهای یک فرد دوقطبی با اختلال تکانه هنوز به درستی مشخص نشده است. ولی اختلال دو قطبی رفتاری است که در اختیار افراد نبوده و ارتباط زیادی به اختلال تکانه ندارد. افراد دارای اختلال دو قطبی به ازای هر ۵ میلیون نفر، ۲/۵ نفر هستند.
